Fosfor ma kluczowe znaczenie jako budulec organizmów żywych. Niezastąpiony w paszach dla zwierząt i w nawozach, jest nieodłącznym elementem nowoczesnego rolnictwa. Obecna sytuacja, w której fosfor jest marnowany i tracony na każdym etapie cyklu jego wykorzystania, budzi obawy co do zaopatrzenia w przyszłości oraz zanieczyszczenia wody i gleby, zarówno w UE, jak i na świecie. Dzięki wydajnej produkcji i wykorzystaniu, jak również recyklingowi i minimalizacji marnotrawstwa poczyniono duże postępy w kwestii zrównoważonego stosowania fosforu, kierując w ten sposób świat na drogę efektywnego gospodarowania zasobami i zagwarantowania rezerw na użytek przyszłych pokoleń.
Zasoby fosforu na świecie są stosunkowo bogate, a rezerwy znaczne. Jest jednak wiele czynników, które rozpatrywane łącznie świadczą o tym, że kwestie mające wpływ na bezpieczeństwo zaopatrzenia w fosfor w UE należy monitorować. Po pierwsze rezerwy skał fosforanowych w UE są niewielkie. Po drugie wystąpiła ostatnio zmienność cen – w 2008 r. ceny fosforytu wzrosły o 700 % w okresie niewiele dłuższym niż rok, co przyczyniło się do wzrostu ceny nawozów. Po trzecie nie ma zbyt dużych możliwości wykorzystania fosforu przeznaczanego dotąd do mniej ważnych zastosowań, ponieważ najważniejsze zastosowanie, pasze i nawozy, pochłania około 90 % całości wydobywanych zasobów. Zwiększenie wykorzystania fosforu poddanego recyklingowi w UE i na świecie przyczyniłoby się do zabezpieczenia zaopatrzenia w ten ważny surowiec i zachęciłoby do bardziej równomiernej dystrybucji fosforu zarówno na szczeblu regionalnym, jak i globalnym. Z ekonomicznego punktu widzenia zróżnicowanie zaopatrzenia w fosforany firm unijnych, których działalność od niego zależy, poprawiłoby ich odporność na wszelkie wahania cenowe, jakie mogą się zdarzyć w przyszłości, i inne tendencje mogące zwiększyć ich zależność od importu.
Ponadto zwiększenie wydajności i ograniczenie utraty fosforu dałoby znaczne korzyści ekologiczne i w zakresie wykorzystania zasobów. Obecnie stosowanie fosforu jest nieefektywne na wielu etapach jego cyklu wykorzystania, co powoduje problemy z zanieczyszczeniem wody i marnotrawstwo wielu związanych z tym zasobów. Zanieczyszczenia w surowcach, takie jak kadm i uran, również mogą powodować problemy zdrowotne i ekologiczne. Niezależnie od całkowitej dostępnej ilości wydobywanych fosforanów i aspektu bezpieczeństwa dostaw, takie korzyści uzasadniają podjęcie działań mających na celu bardziej efektywne wykorzystanie i recykling fosforu. Działania podejmowane w celu poprawienia wydajności wykorzystania i recyklingu fosforu miałyby również szereg innych zalet – na przykład lepsze gospodarowanie glebami przyniosłoby korzyści dla klimatu i różnorodności biologicznej.
Zaopatrzenie w fosfor
Obecnie produkcja fosforytu prowadzona jest w ograniczonej liczbie krajów. Żaden z nich nie znajduje się w UE, z wyjątkiem Finlandii, gdzie produkowane są niewielkie ilości.
W przypadku nawozów fosforanowych Unia jest obecnie w wysokim stopniu uzależniona od przywozu fosforytów wydobytych poza UE (ponad 90 % wykorzystywanych w UE nawozów fosforanowych pochodzi z przywozu, głównie z Maroka, Tunezji i Rosji). Jednocześnie odpady z gospodarstw domowych zawierają duże ilości fosforu, które – po poddaniu recyklingowi zgodnie z modelem gospodarki o obiegu zamkniętym – mogłyby potencjalnie pokryć ok. 20–30 % zapotrzebowania na nawozy fosforanowe w UE.
Nagły wzrost cen w 2008 r.
W latach 2007–2008, w ciągu 14 miesięcy, cena fosforytu wzrosła o ponad 700 %. W 2008 r. Chiny nałożyły cło eksportowe na fosforyt w wysokości 110–120 %, zmniejszone następnie stopniowo do stosowanego obecnie poziomu 35 %. Światowa zdolność eksploatacyjna w odniesieniu do kwasu fosforowego osiągnęła wartość niemal maksymalną. Tak wysoka cena przyciągnęła uwagę prasy i zainteresowanych stron.
ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO W CIĄGU CAŁEGO CYKLU FOSFOROWEGO
Zrównoważone wykorzystanie fosforu jest problemem szerszym niż kwestie dotyczące tego pierwiastka. W przypadku marnotrawstwa fosforu wraz z nim marnowane są energia, woda i inne zasoby wykorzystywane w cyklu jego produkcji. Ponadto fosfor trafiający do części wód powoduje problemy ekologiczne, zwłaszcza w postaci eutrofizacji. Nadmierne ilości fosforu, pochodzące w szczególności z intensywnego rolnictwa i ogrodnictwa, są główną przyczyną eutrofizacji jezior i rzek. Erozja gleby może spowodować emisję znacznych ilości fosforu związanego w glebie do wody.
Zanieczyszczenie gleby
Substancją zanieczyszczającą obecną w nawozach fosforanowych, która budzi obecnie największe zaniepokojenie, jest kadm (mimo że możliwe jest usuwanie go dzięki technologiom odkadmiania), choć konieczne może być również monitorowanie innych metali ciężkich. Kadm, który znajdzie się w glebie, trudno jest usunąć; może on migrować i gromadzić się w roślinach. W niektórych roślinach (takich jak słonecznik, rzepak, tytoń) kadm gromadzi się w szczególnie dużych ilościach.
Zanieczyszczenie gleby i wód gruntowych uranem – głównie wskutek jego naturalnej obecności w środowisku, ale potencjalnie również z powodu obecności uranu w nawozach fosforanowych– zarejestrowano na terenach występowania gleb piaszczystych w Niemczech; w niektórych przypadkach miało to wpływ na przetwarzanie wody pitnej. Skutkiem takiego zanieczyszczenia mogą być dodatkowe środki zapobiegawcze i koszty w obszarach wody pitnej i produkcji rolnej. (Rock phosphates and P fertilizers as sources of U contamination in agricultural soils, Kratz and Schnug, 2006)
Wydajniejsze wykorzystanie i ochrona w rolnictwie
Wydajna produkcja roślinna oznacza występowanie w glebie wystarczającej ilości (poziomu krytycznego) dostępnego dla roślin fosforu, by potrzeby roślin były spełnione – ale nie więcej.
Lepsze wykorzystanie obornika
W ciągu ostatniej dekady wdrożenie dyrektywy w sprawie azotanów stało się impulsem do znacznie lepszego gospodarowania obornikiem. Znacznie wzrosło zainteresowanie przetwarzaniem obornika i przerabianiem bogatej w fosfor stałej części przetworzonego obornika w produkt nadający się do sprzedaży poza obszarem jego produkcji, gdzie pola są często nasycone substancjami odżywczymi. Mimo że początkowa zawartość wody w gnojowicy wynosi około 95 %, proces przetwarzania może zmniejszyć objętość frakcji stałej do ok. 30 % pierwotnej gnojowicy, nadal pozostaje jednak szereg przeszkód utrudniających eksport przetworzonego obornika – na przykład koszty (transportu, energii). Ponadto problemem jest w dalszym ciągu akceptacja przez docelowe gospodarstwa rolne.
Potencjalne korzyści związane z zapobieganiem marnotrawstwu żywności i odzyskiwaniem odpadów żywnościowych
Każde zmniejszenie marnotrawstwa żywności na etapach produkcji i spożycia zmniejszyłoby konieczność wprowadzania do systemu nowego fosforu pochodzącego z fosforytu. Sytuacja związana z marnowaniem żywności jest przedmiotem dogłębnych badań. Każda osoba mieszkająca w Unii Europejskiej marnuje rocznie przeciętnie 180 kg żywności. Oprócz zapobiegania marnotrawstwu żywności możemy również podejmować wysiłki w celu lepszego wykorzystania wytwarzanych odpadów żywnościowych. Obecnie duże ilości tych odpadów oraz ogólnie odpadów ulegających biodegradacji są spalane, a fosfor znajdujący się w popiele często nie jest powtórnie wykorzystywany. Korzystanie z odpadów ulegających biodegradacji w postaci kompostu, produktu pofermentacyjnego lub popiołów z odpadów zielonych lub kuchennych pozwoliłoby na odzyskanie znaczących ilości fosforu oraz innych substancji odżywczych.
Oprócz tego istnieje dużo źródeł odpadów pochodzących z rolnictwa oraz produktów ubocznych powstałych przy produkcji żywności, z których można byłoby odzyskiwać znaczące ilości fosforu dzięki odpowiedniemu gospodarowaniu. W przypadku niektórych z tych zasobów w ostatnich latach proces ten uległ spowolnieniu ze względu na trudności związane ze zdrowiem publicznym i koniecznością podjęcia działań zaradczych. Wartym odnotowania przykładem jest mączka kostna oraz przetworzone białko zwierzęce, z uwagi na to, że fosfor gromadzi się głównie w strukturach kostnych. Mimo że część mączki mięsno-kostnej zostaje spalona, a popiół wykorzystuje się albo jako nawóz – bezpośrednio w postaci polepszacza gleby – albo do produkcji fosforu , dużo fosforu po prostu się marnuje. Przetworzone białko zwierzęce jest dopuszczone do stosowania w paszach oraz nawozach sztucznych i jest dostępne na rynku w znacznych ilościach.
Oczyszczanie ścieków
Konsumpcja przez człowieka w sposób nieunikniony powoduje powstanie odpadów, jednak istnieją technologie umożliwiające odzyskiwanie fosforu z oczyszczalni ścieków. W ostatnich latach nastąpił znaczący rozwój tych technologii, a w zachodniej i północnej Europie zrealizowano między innymi szereg projektów pilotażowych, a obecnie operacji na skalę handlową.
Istnieją alternatywne techniki ekstrahowania fosforu, które nie powodują tego problemu. Są to między innymi: usuwanie ścieków fosforowych w postaci struwitu, spalanie osadów ściekowych i wykorzystywanie popiołu oraz nanoszenie osadów ściekowych bezpośrednio na pola po odpowiednim oczyszczeniu. Każdorazowo jakość rolnicza produktów ma zasadnicze znaczenie dla zagwarantowania, że fosfor jest rzeczywiście dostępny i przyswajany przez rośliny.
Odniesienie: COM(2013) 517 final, Komunikat konsultacyjny w sprawie zrównoważonego stosowania fosforu
